Testosteron hormonu (T) erkeklerde üreme, ereksiyon oluşumu ve sekonder seks karakterlerinin gelişimi gibi önemli fonksiyonlara sahip önemli bir seks hormonu ve anabolik steroiddir. Eksikliğinde (hipogonadizm) bir çok sorunlar ortaya çıkar. Bu makalede testoteron hormonu ve görevleri ile ilgili genel bilgiler vereceğim.

Testosteron hormonu nedir?

Testosteron, erkeklerde ağırlıklı olarak testislerden üretilen önemli bir erkek seks hormonudur. Erkeklerde erkek üreme organlarının ve erkeklere has sekonder seks karakterlerinin gelişiminden sorumludur. Kadınlarda da çok az olarak overlerden yapılır ve diğer kadın seks hormonlarına dönüşür. Gebe kadınlarda testosteron seviyeleri hamile olmayanlara göre daha yüksektir.

Testosteron hormonu vücutta nerede yapılır?

Bu hormon erkeklerde büyük oranda testisler tarafından yapılır. Erkeklerde erkeksi karakterleri geliştiren başlıca hormondur. Kadınlarda çok az miktarlarda bulunur. Kadınlarda overlerden (yumurtalık) az miktarda salgılanır. Her iki cinste böbrek üstü bezlerinden de (adrenal bez) erkeklik hormonu salınmaktadır. Böbrek üstü bezinde yapılan dehidroepiandrosteron (DHEA) hormonu vücutta testosteron ve östrojen hormonuna dönüşür. Prostat bezinde testosteron hormonu 5-alfa redüktaz enzimi ile dihidro testosterona (DHT) dönüşür.

Testosteron yapımı için öncü madde kolesteroldür, yani kolesterolden yapılır. Ancak bu kolesterol miktarı arttıkça testosteron yapımı da artacak anlamına gelmez. T yapımı hipotalamus ve hipofiz bezleri tarafından belli seviyelerde kontrol altında tutulur.

Testosteron yapımı nasıl düzenlenir?

Erkeklik hormonunun vücuttaki seviyesi belli bir dengede tutulur. Hormon seviyeleri sabah saatlerinde daha yüksektir. Hormonun yapımı santral sinir sisteminde hipotalamus ve hipofiz denen iki önemli bez tarafından kontrol edilir. Hipotalamustan salgılanan gonadotropin salgılatıcı hormon (GnRH) hipofizi uyararak lüteinizan hormon (LH) salgılatır. LH hormonu da kana karışarak testisi uyarır testosteron sentezini sağlar. LH hormonu kadınlarda ağırlıklı olarak overleri uyararak östrojen ve progesteron yapımını uyarır.

Kanda testislerden üretilen T hormonu arttıkça hipotalamusu etkileyerek GnRH salgılanmasını baskılar, bunun sonucu hipofizden LH salınımı azalır ve sonunda testislerden T hormon yapımı azalır. Bu şekilde kandaki T hormonu belli bir dengede tutulur.

Hipotalamus, hipofiz ve testislerde oluşan her hangi bir hastalık durumunda T hormonu yapımında bozulmalar ve kan seviyelerinde anormallikler ortaya çıkar. Tiroid hormonları ve prolaktin hormonu da T yapımı üzerine etkileri olan hormonlardır.

Yaşlanma ile birlikte testosteron yapımı nasıl değişir?

Testosteron yapımı ergenlik ve erişkin yaş başlarında en yüksek seviyededir. Erişkinlerde 20-25 yaşlarında en yüksek, 65-70 yaşlarında en düşük değere sahiptir. Yaşlanmayla birlikte gittikçe T yapımı da azalmaya başlar. Ortalama 30-40 yaşlarından sonra erkeklerde %1 seviyelerinde bir azalma görülür. Yaşlanma ile ortay çıkan bu azalmayı, hipogonadizmden ayırt etmek gerekir. Yaşlılıktaki azalma normal iken, hipogonadizm bir hastalıktır ve ciddi T hormonu azalması vardır ve tedavi gerekir. Hipogonadizm hastalığında testis, hipotalamus veya hipofiz seviyesinde bir sorun vardır.

Testosteron seviyesi nasıl ölçülür?

Testosteron hormonu seviyesinde bir düzensizlik olduğu düşünülüyorsa kan alınarak ölçümler yapılır. Ölçüm için kol veninden kan alınır. T hormon yapımı sabah saatlerinde en yüksek olduğundan ideali kanın sabah saat 7-10 arasında alınmasıdır. Kan T ölçümü genellikle tek başına değil, FSH ve LH ölçümleri ile birlikte yapılır. Çünkü T yapımı bu hormonların kontrolü altında gerçekleşir. Kısaca T ölçümü için alınan kanda şu üç teste bakılır:

• Total testosteron: Sabah saatlerinde bu hormonun yapımı en yüksek olduğundan kanın bu saatlerde alınması önemlidir.
• FSH testimaya başlar.
• LH testi

Total ve serbest testosteron ne demektir?

T hormonu kanda iki şekilde bulunur: Total testosteron (TT) ve serbest testosteron (free testosteron, Ft).

• Total testosteron: Kandaki testosteronun büyük bir kısmı proteinlere bağlanır. Bu proteinler albümin ve seks hormonu bağlayan globülin denen proteinlerdir (SHBG).
• Serbest testosteron: Hormonun proteinlere bağlı olmayan kısmı serbest hormon olarak bilinir.

T hormonu ölçümlerinde pratikte genel olarak total hormon seviyesi ölçülür. Serbest ve albümine bağlı olan testosteron “biyoyararlanılabilir” testosteron (aktif, fonksiyonel olan kısım) olarak bilinir. Hormonun vücut tarafından kolayca kullanılabilen ve işlevsel olanı bu formudur. Eğer total değer düşükse bu durumda serbest miktar da düşük olabilir ve dolayısıyla biyoyararlanılabilir seviye düşük demektir.

Testosteronun normal değerleri ne kadardır?

T hormonunun normal değerlerde olması önemlidir. Normal değerler yaş, yaşam tarzı, beslenme alışkanlıkları ve genel sağlık durumuna göre değişir. Özellikle düşüklüğünde (hipogonadizm) ciddi sorunlar ortaya çıkar. Normal değerler şu aralıklarda olmalıdır:

• Erişkin erkeklerde: 280-1100 ng/l veya (10-35 nm/L)
• Erişkin kadınlarda: 15-70 ng/dl veya (0,5-2,4 nmol/L)

Testosteron hormonunun görevleri nelerdir, ne işe yarar?

T hormonunun insan vücudunda çok önemli görevleri vardır. Bu görevleri başlıca iki grupta toplamak mümkündür. Bunlar anabolik ve androjenik etkilerdir. Anabolik etki kas ve kemik gelişimi ve güçlenmesi ile ilişkilidir. Androjenik etki ise seks organlarının ve sekonder seks karakterlerinin gelişimi ile ilgilidir. Bu görevler yaşamın değişik dönemlerde farklı şekillerde ortaya çıkar. Bunları 3 dönemde inceleyebiliriz:

• Fetüsün gelişimi döneminde (anne karnında çocuğun gelişimi esnasında)
• Erkek çocuklarda ergenlik döneminde
• Erişkin erkeklerde

Fetüsün gelişimi döneminde (anne karnında çocuğun gelişimi esnasında) T görevleri

T hormonu hamilelik süreci boyunca çocuk gelişiminde önemli rol oynar. Hamilelik gerçekleştiğinde 7 haftalık iken Y kromozomundaki cinsiyetle ilişkili erkek cinsiyetli olan fetüslerde testislerin gelişimini başlatır. Testislerden üretilen T hormonu da rahim içinde gelişim boyunca erkeklere has iç ve dış üreme organlarının gelişmesini sağlar.

Erkek çocuklarda ergenlik döneminde T’un görevleri

Erkek olarak doğan çocuklarda ergenlik döneminde T önemli fonksiyonlara sahiptir. Bunları şu şekilde özetleyebiliriz:

• Boy uzaması
• Vücutdun değişik bölgelerde ve genital bölgelerdeki kıllanma artışı
• Penis gelişimi ve büyümesi
• Testis, prostat ve diğer üreme organlarının büyümesiLiibido artışı (cinsel istek, cinsel arzu artışı)
• Erkeklerde ses gelişimi (erkeklere has ses)

Erişkin erkeklerde T’un görevleri

Testosteron yetişkin erkeklerde çok önemli görevleri vardır. T hormonu eksikliğinde erkeklerde bir çok fonksiyonlarda bozulmalar olur. Bu görevleri şu şekilde sıralayabiliriz:

• Sperm yapımı
• Eritorosit yapımı (kırmızı kan hücrelerinin yapımı için gerekli uyarıları gönderir)
• Kasların gelişimi ve güçlenmesi
• Yüz kıllanmasında artış (sakal ve bıyık gelişlimi)
• Kemik gelişimi ve güçlenmesi
• Libido artışı (cinsel istek artışı)
• Kendini iyi hissetme hali
• Mental fonksiyonlar
• Saç dökülmesi (alın bölgesinde erkeklere has kellik)
• Vücut yağ dağılımını düzenler
• Erektil fonksiyonların düzenlenmesi (sertleşme ile ilgili)

Erişkin bayanlarda T’un görevleri

Kadın olarak doğan ve gelişen kişilerde T’un başlıca görevi libido üzerinedir. Bu hormon erişkin bayanlarda libidoyu artırıcı etkiye sahiptir. Kadınlarda yumurtalıklardan (over) üretilen bu hormonun büyük bir kısmı estradiole dönüşür. Estradiol, kadınlarda birinci derecede önemli bir hormondur. Kadınlar için esas önemli olan diğer hormonlar östrojen ve progesteron hormonlarıdır.

Özet olarak: Testosteron erkeklerde anabolik ve androjenik etkilere sahip bir seks hormonudur. Erkeklere has sekonder seks karakterlerinin gelişimi, üreme ve cinsel fonksiyonlar ve üreme organlarının gelişimi için önemlidir. Eksikliğinde üreme sistemi ve cinsel fonksiyonlarda bozulmalar olur. Diğer sekonder seks karakterlerinde gerilemeler gözlenir.

Prof. Dr. Emin ÖZBEK

Üroloji Uzmanı

İstanbul- TÜRKİYE