İnfertilite, yani kısırlık evli çiftlerin ortak bir sorunudur. Ortalama her 7 çiftten !’inde infertilite sorunu vardır. Bu durum sadece kadını veya erkeği ilgilendiren bir problem değildir. İnfertilite (kısırlık) kadın ve erkek çiftlerin her ikisini de ilgilendirir. Bu bakımdan bu hastaların birlikte değerlendirilmesi gerekir.

Erkek faktörü yönünden değerlendirmeyi Üroloji uzmanı, tercihen androloji konusunda tecrübeli birinin yapması gerekir. Erkek infertilitesinin en önemli nedenleri sperm sayısının az olması, sperm fonksiyonlarının bozuk olması ve spermlerin dışarı atılmasını sağlayan kanallardaki tıkanıklıklardır. Bayanlar ise infertilite konusunda tecrübeli bir Kadın hastalıkları ve uzmanı tarafından incelenmelidir. Bu makalede kendi tecrübelerimden de yararlanarak erkek infertilitesinin nedenleri, tanı ve tedavisi hakkında güncel bilgiler vereceğim.

İnfertilite  (kısırlık) nedir?

Evli, en az 1 yıl korunmadan düzenli ve yeteri kadar sıklıkla ilişkide bulunduğu halde çocuk sahibi olamama durumuna “infertilite”  veya “kısırlık” denir. İnfertilite sadece kadın veya erkeği ilgilendiren bir sorun değil, çiftleri ilgilendiren bir sorundur.

İnfertil çiftlerde % 30 neden erkekte, % 30 kadında, % 10 kadın ve erkekte ortak, %25’inde neden bilinememekte ve % 5 oranında da diğer nedenler kısırlığa sebep olabilmektedir. Erkek infertilitesi, erkekten kaynaklanan infertilite, yani kısırlık demektir ve bu durum  karmaşık bir çok faktörün rol oynadığı bir olaydır. Normal bir ilişkide çocuk sahibi olabilmek için aşağıdaki olayların olması gerekir:

• Sağlıklı sperm yapımı: Çocuk sahibi olabilmek için erkeklerde testislerin sağlıklı spermler üretmesi çok önemlidir. Bunun için normal testis ve sperm yapımında önemli olan Testosteron, prolaktin, FSH, LH gibi hormonların normal seviyelerde olması gerekir.
• Testislerde üretilen spermlerin semene (menis sıvısı) taşınması ve ilişki ile dışarı atılabilmesi gerekir: Normal şekilde yapılan ve normal fonksiyonlarda olan spermlerin yumurta ile birleşip yumurtayı dölleyebilmesi için testisten meni kanalları ile dışarı atılabilmesi gerekir. Eğer bu sperm kanallarında her hangi bir seviyede tıkanma veya engel varsa spermler dışarı atılamayacağından sonuçta kadın normal dahi olsa infertilite (kısırlık) gelişir.
• Sperm sayısının normal olması gerekir: Sperm sayısındaki düşüklük infertilite nedenlerinden birisidir. Sperm sayısının 15 milyon/ml ‘den düşük olması düşük sperm sayısı olarak tanımlanır.
• Sperm fonksiyonlarının normal olması gerekir: Fertilite için sperm hareketleri ve fonksiyonlarının normal olması gerekir. Eğer yetersiz hareket ve fonksiyon bozukluğu varsa bu durum infertiliteye yol açar.

Erkek infertilitesinin nedenleri nelerdir?

Erkek infertilitesinin bir çok nedeni vardır. Varikosel gibi bazı nedenler cerrahi olarak yüksek başarı oranı ile tedavi edilebilir. Ciddi erkek infertilitesi  vakalarında yardımcı üreme yöntemlerine baş vurmak gerekir. Erkeklerde sperm üretimi, taşınması ve olgunlaşmasını olumsuz etkileyerek kısırlığa neden olan önemli etkenler:

• Varikosel: Özellikle sol testiste görülen testisin toplardamarlarının genişlemesi, yani varisidir. Ameliyatla düzelebilen kısırlık nedenidir. Bu hastalarda sperm sayı ve kalitesi, fonksiyonlarında bozulma olacağından infertilite görülür. Erkeklerde infertilite nedenlerinin % 37’sini oluşturur.
• Enfeksiyon: Genital sistemdeki (erkek üreme sistemi) enfeksiyonlar sperm fonksiyonlarını bozarak veya sperm taşıyan kanallarda tıkanıklık yaparak erkeklerde kısırlık yaparlar. Epdidimit, orşit, gonoro (bel soğukluğu) ve HIV gibi enfeksiyonlar tedavi edilmezse infertiliteye neden olurlar.
• Ejakülasyon sorunları: Meninin ilişki sırasında dışarı çıkmayıp mesaneye kaçması veya hiç gelmmemesi gibi durumlarda infertilite görülür. Prostat ameliyatları, mesane boynu ameliyatları, testis kanseri ameliyatı, üretra ameliyatları, çeşitli ilaçların kullanımı (iyi huylu prostat büyümesi tedavisinde kullanılan alfa blokerler).
• Antisperm antikor gelişimi: Spermlere karşı vücudun ürettiği “antikor” denen bağışıklık hücreleri spermleri yabancı cisim gibi algılar ve bunların fonksiyonlarını engelleyerek infertiliteye neden olurlar.
• Tümörler: Benign veya malign üreme sistemi veya bunlarla ilişkili organların kanserleri için yapılan ameliyatlar ve radyoterapi, kemoterapi gibi tedavi yöntemleri erkek fertilitesini olumsuz etkilerler.
• İnmemiş testis: Doğuştan tek taraflı veya ilki taraflı testisin normal yerinde olmaması testis fonksiyonlarını olumsuz etkileyerek kısırlığa neden olur.

• Hormonal dengesizlik: Beyinde hipotalamus, hipofiz denen bölgelerden yapılan hormonlar, tiroid ve böbrek üstü bezi hormonları, testislerden üretilen testosteron hormonu fertilite için önemli rol oynarlar. Bu hormonlardaki düzensizlikler erkek kısırlığına yol açabilir.
• Sperm taşıyan kanallarındaki tıkanıklıklar: testislerden üretilen spermlerin taşınmasında önemli rol oynayan meni kanallarının enfeksiyon, travma, cerrahi gibi nedenlerle tıkanması veya genetik ya da doğuştan hastalıklara bağlı sorunlar (Kistik fibrozis gibi) sperm transportunu engelleyerek kısırlığa yol açabilir.
• Kromozomal defektler: Klinefelter (XXY) ve Kallmann sendromu gibi hastalıklar.
• Cinsel ilişki ile ilgili problemler: İktidarsızlık, erken boşalma gibi nedenler, hipospadias gibi anatomik nedenler, çiftler arasında düzenli ilişkiyi engelleyen durumlar.
• Önceden geçirilmiş cerrahi girişimler: Daha önceden geçirilen skrotal, üretlar, prostat, mesane boynu, testis, fıtık ameliytları, testis kanseri veya kalın barsak kanseri ameliyatları.
• Celiac hastalığı: Celiac hastalığı buğdayda bulunan ve gluteen denen proteine karşı allerji sonucu ortaya çıkar. Diyetten glütenin uzaklaştırılması ile bu durum düzelir.
• Bazı ilaçlar: Testosteron eksikliği (hipogonadizm) olan hastalarda yapılan testosteron tedavisi, uzun süreli anabolik steroid ilaç kullanımı, kanser nedeniyle kemoterapi alan hastalar, mide ülseri tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar, bazı eklem hastalıkları ve ilaçlar sperm yapımını bozarak erkeklerde infertiliteye neden olabilirler.
• İdiyopatik (Nedeni bilinmeyen kısırlıklar): Erkek kısırlığının %25’inin belli bir nedeni bulunamaz, buna “idiyopatik” (nedeni bilinmeyen) infertilite denir.

Erkek infertilitesine neden olabilen çevresel faktörler nelerdir?

Günümüzde sanayileşmenin bir sonucu olarak ortaya çıkan çevresel faktörler erkek üreme sistemini de olumsuz şekilde etkileyerek kısırlığa yol açar.  Bu bakımdan testislerin çevresel faktörlerden fazla zarar görmemesi için özen gösterilmelidir.

• Endüstriyel ürünler ve atıklar: Günümüzde endüstrileşmenin bir sonucu olarak çeşitli kimyasallar, tarımda kullanılan ilaçlar, boya sanayii atıkları vs… sperm sayıları üzerinde olumsuz etkilere sahiptirler.
• Ağır metaller: Civa gibi ağır metaller üreme sistemi üzerinde olumsuz etkilere sahiptir.

• Radyasyona maruz kalma: Düşük dozlardaki radyasyon geçici olarak sperm sayılarını düşürebilir, ancak yüksek doz radyasyon sperm sayıları üzerinde kalıcı azalmaya neden olur.
• Testislerin aşırı sısıya maruz kalması: Yüksek ısı testis fonksiyonlarını olumsuz etkiler ve sperm sayılarını ve fonksiyonunu düşürür. Sık sık sauna gibi sıcak ortamlar testisler için zararlıdır ve çocuk sahibi olmak isteyenlere bu gibi sıcak ortamlar fazla önerilmemektedir.
• İlaçlar: Sporcuların kas geliştirmek amacıyla kullandıkları anabolizan steroidler, testis boyutlarında küçülme, ve sperm yapımında azalmaya neden olurlar. Kokain, morfin kullanımı da sperm sayı ve kalitesini geçici olarak azaltabilir.
• Alkol kullanımı: Alkol kullanımı testosteron seviyesini azaltarak sperm yapımında azalma ve erektil disfonksiyona neden olur. Ayrıca aşırı alkol kullanımı karaciğer hastalığına neden olarak gene testis fonksiyonlarında bozulma ve infertiliteye neden olur.
• Sigara içme: Aktif ve pasif sigara 8sigara içilen ortamlarda bulunmak) içimi sperm sayısını düşürerek infertiliteye neden olur.
• Obezite: Obezite, yani şişmanlık direk spermleri olumsuz etkileyerek ve hormonal dengeyi olumsuz etkileyerek erkek kısırlığına yol açabilir. Bu bakımda aşırı kilolu hastalara kilo vermeleri ve ideal kiloda olmaları önerilir.
• Şeker hastalığı, kolesterol yüksekliği, hipertansiyon: Genel sağlık sistemi üzerinde olduğu gibi sperm sayı ve fonksiyonlarında da negatif etkiye sahiptir.

Erkek infertilitesi için risk faktörler nelerdir?

Evli çiftlerde erkeklerde bazı önemli risk faktörleri kısırlık riskini artırır. Bunlara dikkat ederek kısırlığın önlenebilmesi mümkündür. Erkeklerde infertilite için ciddi risk oluşturan durumları aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz:

• Sigara kullanımı
• Alkol kullanımı
• Uyuşturucu ilaç alımı
• Aşırı kilo (obezite)
• Geçirilmiş veya şu anki genital enfeksiyonlar
• Çeşitli toksinlere maruz kalma
• Testislerin aşırı ısıya maruz kalması
• Testis travması
• Daha önceden batın, pelvik cerrahi
• Vazektomi (doğum kontrolü amaçlı meni kanalının bağlanması)
• İnmemiş testis (tek veya çift taraflı)
• Daha önceden fıtık operasyonu
• Ailede kısırlık problemi olanlar
• Tüp bebek yöntemi ile doğanlar
• Kanser veya kronik hastalığı olanlar
• Kanser nedeniyle, cerrahi, radyotyerapi, kemoterapi alanlar

Erkek infertilitesinde korunmak için nelere dikkat edilmelidir?

Risk faktörlerinin bir kısmı uzmanların önerilerine uyularak önlenebilecek faktörlerdir. Yaşam tarzı ile ilgili bu durumlara dikkat edilmesi kaliteli sperm ve çocuk sahibi olabilmek için son derece önemlidir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken önemli hususlar şunlardır;

• Sigarayı bırakmak
• Alkolü kısmak veya bırakmak
• Uyuşturucu alıyorsa bırakmak
• Sağlıklı bir kilo
• Vazektomi yaptırmamak (geriye dönüşü zor olabilir)
• Testislerin fazla ısıya maruz kalmaması
• Stresten uzak bir yaşam
• Tarım ilaçları, ağır metaller vs sanayi atıklarından uzak durmak.

Erkek infertilitesinin komplikasyonları nelerdir?

İnfertilite, çiftler için önemli bir sosyal sorundur. İstedikleri halde çocuk sahibi olamayan çiftler  aile içi sorunlar, sosyal hayat ve iş ortamı dahil bir çok problemle karşı karşıya kalmaktadır. Kültürden kültüre bu sorunlar değişebilmektedir.

Çocuk sahibi olmayı istedikleri halde erkek veya kadın faktörü nedeniyle olamayan çiftlerde karşılaşılan komplikasyonlar (sorunları) şunlardır:

• Çocuk sahibi olamamak strese neden olarak evlilik hayatında zorluklara yol açar
• Çocuk sahibi olabilmek için aileler ciddi ekonomik sıkıntılara girebilir
• İnfertilite tedavisi için uygulanan teavi yöntemleri vücutta bazı hastalıklara ve istenmeyen etkilere yol açar
• İnfertilitenin yol açtığı sıkıntılara bağlı olarak kişilerin sosyal hayatta ve iş hayatında sorunlar çıkabilir
• Çiftler arasında evlilik ilişkisinin sonlanmasına neden olabilir.

Özet olarak; infertilite, çiftleri ilgilendiren ortak bir sorundur. Erkek infertilitesi Üroloji uzmanı tarafından değerlendirilmesi gereken bir sorundur. Erkek infertilitesi içinde varikosel, ameliyatla (cerrahi) tedavisi mümkün olabilen bir hastalıktır. Mikrocerrahi en etkili tedavi yöntemidir.

Çevresel faktörler ve yaşam tarzı erkeklerde fertiliteyi önemli ölçüde etkiler. Olumsuz etkileyecek bu durumlara azami dikkat etmek çocuk sahibi olma şansını önemli ölçüde artırır. Çiftlerden bayanın infertilite konusunda tecrübeli bir Kadın Doğum uzmanı tarafından değerlendirilmesi önerilir. Çocuk sahibi olamayan çiftlerde sosyal hayatı, aile ve iş hayatını olumsuz etkileyen bazı komplikasyonlar (olumsuzluklar) görülebilir. Normal yolla çocuk sahibi olamayan çiftler yardımcı üreme yöntemleri ile çocuk sahibi olabilirler.

Prof. Dr. Emin ÖZBEK

Üroloji Uzmanı

İstanbul- TÜRKİYE