Testosteron, erkeklerin birincil cinsiyet hormonu olup kanda iki ana formda bulunur: toplam testosteron ve serbest testosteron. Toplam testosteron, proteinlere (SHBG ve albümin gibi) bağlı olan ve bağlanmamış (biyolojik olarak aktif) serbest testosteronu içerir. Serbest testosteron, doğrudan kas gelişimi, libido ve genel canlılık üzerinde etkili olan formdur. Bu makalede bu iki form hakkında genel ve güncel bilgiler vereceğim.

Total ve serbest testosteron nedir?

Toplam ve Serbest Testosteron, kandaki testosteronun farklı formlarını ifade eder:

• Toplam Testosteron, hem bağlı hem de serbest testosteronu içeren vücuttaki toplam testosteron miktarıdır. Büyük bir kısmı seks hormonu bağlayıcı globulin (SHBG) ve albümin gibi proteinlere bağlıdır ve aktivitesini bu proteinler düzenler.
• Serbest Testosteron, bağlanmamış formda olup toplam testosteronun küçük bir yüzdesini oluşturur ancak en biyolojik olarak aktif formdur. Kas gelişimi, enerji seviyeleri, libido ve genel hormonal denge üzerinde doğrudan rol oynar.

Her zaman hem toplam hem de serbest testosteron ölçmek gerekir mi?

Her iki ölçümün yapılması her zaman gerekli değildir. Genellikle öncelikle toplam testosteron seviyesi ölçülür. Ancak:

• Semptomlar varsa: Toplam testosteron normal seviyede olsa bile, düşük libido, yorgunluk, kas kütlesinde azalma gibi hipogonadizm belirtileri devam ediyorsa, serbest testosteronun ölçülmesi ek bilgi sağlayabilir.
• Yaş ve SHBG seviyeleri: Özellikle yaşlı erkeklerde veya SHBG seviyelerinin anormal olduğu durumlarda, serbest testosteron daha doğru bir değerlendirme sunabilir.

Özetle, çoğu durumda toplam testosteron ölçümü yeterli olsa da, klinik belirtiler ve bireysel durumlara bağlı olarak serbest testosteron ölçümü de gerekebilir.

Testosteron için referans değerleri

Testosteron seviyeleri yaşa, cinsiyete ve kullanılan laboratuvar testine bağlı olarak değişiklik gösterir. Genel referans aralıkları şunlardır:

Yetişkin Erkekler

• Toplam Testosteron: ~300–1.000 ng/dL (10,4–34,7 nmol/L)
• Serbest Testosteron: ~5–21 ng/dL (genellikle toplam testosteronun %1–3’ü)

Yetişkin Kadınlar

• Toplam Testosteron: ~15–70 ng/dL (0,5–2,4 nmol/L)
• Serbest Testosteron: ~0,3–1,9 ng/dL (genellikle pg/mL cinsinden ölçülür, dönüşüm laboratuvara göre değişebilir)

Not:
Bu aralıklar yaklaşık değerlerdir ve laboratuvardan laboratuvara farklılık gösterebilir. En doğru yorumlama için test yaptırdığınız laboratuvarın referans değerlerine bakılmalıdır.

Testosteron ölçümü için en uygun zaman

Testosteron seviyeleri gün içinde değişkenlik gösterir ve sabah saatlerinde en yüksek seviyelerdedir. Hem toplam hem de serbest testosteron ölçümleri için kan örneği alımı genellikle sabah 07:00 – 10:00 saatleri arasında yapılmalıdır. Bu, hormon seviyelerinin en yüksek olduğu zamanı yakalayarak daha doğru bir değerlendirme sağlar.

Toplam ve serbest testosteronun klinik önemi

Her iki testosteron seviyesinin ölçümü, çeşitli sağlık durumlarının tanı ve yönetimi açısından kritik öneme sahiptir:

Testosteron Eksikliği (Hipogonadizm) Tanısı

• Toplam testosteron, genel testosteron üretimini belirlemede kullanılır.
• Serbest testosteron, özellikle SHBG seviyeleri anormal olduğunda, semptomlarla daha yakından ilişkilidir.
• Düşük seviyeler yorgunluk, düşük libido, kas kaybı ve depresyon gibi semptomlara yol açabilir.

Andropoz (Yaşa Bağlı Testosteron Düşüşü) Değerlendirmesi

• Yaş ilerledikçe SHBG seviyeleri artar ve bu durum serbest testosteronun azalmasına neden olabilir.
• Toplam testosteron normal görünse bile, yaşlı erkeklerde enerji kaybı, ruh hali değişiklikleri ve kas kaybı yaşayanlar için serbest testosteron ölçümü önemlidir.

Üreme Sağlığının Değerlendirilmesi

• Düşük testosteron seviyeleri, düşük sperm üretimi ve kısırlık ile ilişkili olabilir.
• Yüksek SHBG seviyeleri serbest testosteronu düşürebilir ve üreme fonksiyonunu etkileyebilir.

Hormon Tedavisi Takibi (TRT ve Anabolik Steroid Kullanımı)

• Testosteron replasman tedavisi (TRT) gören hastalar veya anabolik steroid kullanan sporcular için hormon seviyelerinin aşırı yükselmesini önlemek adına düzenli izleme gereklidir.
• Serbest testosteron, hormonun biyolojik kullanılabilirliği ve tedavinin etkinliğini değerlendirmede yardımcı olur.

Hormon Dengesizliklerinin Tespiti (PKOS, Kadınlarda Hiperandrojenizm)

• Kadınlarda yüksek serbest testosteron seviyeleri, akne, kıllanma artışı ve adet düzensizlikleri ile seyreden polikistik over sendromunu (PKOS) gösterebilir.

Metabolik ve Kardiyovasküler Sağlığın Değerlendirilmesi

• Düşük testosteron seviyeleri obezite, insülin direnci ve kalp hastalıkları ile ilişkilendirilmektedir.
• Serbest testosteron, kas kütlesinin korunması ve metabolik fonksiyonların desteklenmesinde önemli rol oynar.

Toplam ve serbest testosteronu etkileyen faktörler

Testosteron seviyeleri, çeşitli biyolojik, yaşam tarzı ve tıbbi faktörlerden etkilenebilir. Hem toplam testosteron hem de serbest testosteron seviyeleri aşağıdaki nedenlerle dalgalanabilir:

Yaş

• Testosteron seviyeleri yaşla birlikte doğal olarak düşer ve genellikle 30 yaşından sonra her yıl %1-2 oranında azalır.
• SHBG seviyeleri yaşla birlikte artarak serbest testosteronun biyoyararlanımını azaltır.

Cinsiyet Hormon Bağlayıcı Globulin (SHBG) Seviyeleri

• Yüksek SHBG, daha fazla testosteronu bağlar ve serbest testosteron seviyelerini düşürür.
• Düşük SHBG, serbest testosteronu artırır ancak insülin direnci gibi altta yatan sağlık sorunlarının bir göstergesi olabilir.

Vücut Kompozisyonu

• Obezite, testosteronun östrojene dönüşümünü (aromatizasyon) artırarak toplam seviyeleri düşürür.
• Düşük vücut yağı ve yüksek kas kütlesi, daha yüksek testosteron üretimini destekler.

Yaşam Tarzı Faktörleri

• Egzersiz: Ağırlık antrenmanları ve yüksek yoğunluklu egzersizler testosteronu artırırken, aşırı dayanıklılık antrenmanları seviyeleri düşürebilir.
• Beslenme:
  • Sağlıklı yağlar (omega-3, tekli doymamış yağlar) testosteron üretimini destekler.
  • Çinko ve D vitamini, optimal seviyelerin korunması için gereklidir.
  • Aşırı alkol tüketimi ve işlenmiş gıdalar testosteronu düşürebilir.
• Uyku: Düşük uyku kalitesi veya gecelik 6 saatten az uyku testosteron üretimini azaltır.

Stres ve Kortizol

• Kronik stres, testosteron üretimini baskılayan kortizol seviyelerini artırır.
• Yüksek kortizol, serbest testosteronu azaltarak enerji, ruh hali ve kas gelişimini olumsuz etkileyebilir.

Tıbbi Durumlar

• Hipogonadizm (Testosteron Eksikliği): Vücudun yeterli testosteron üretemediği tıbbi bir durumdur.
• Diyabet ve İnsülin Direnci: Testosteron seviyelerini düşürebilir ve SHBG seviyelerini artırabilir.
• Karaciğer Hastalıkları: SHBG üretimini etkileyerek serbest testosteron seviyelerini değiştirebilir.
• Tiroid Bozuklukları:
  • Hipotiroidizm, toplam testosteronu düşürebilir.
  • Hipertiroidizm, SHBG seviyelerini artırarak serbest testosteronu azaltabilir.

İlaçlar ve Madde Kullanımı

• Anabolik Steroidler ve TRT: Uygunsuz kullanıldığında doğal testosteron üretimini baskılayabilir.
• Opioidler ve Kortikosteroidler: Uzun süreli kullanım testosteron seviyelerini önemli ölçüde düşürebilir.
• Antidepresanlar ve Tansiyon İlaçları: Bazı ilaçlar testosteronu düşürebilir.

Genetik ve Bireysel Değişkenlik

• Genetik faktörler, testosteron üretimini, SHBG seviyelerini ve hormon reseptör duyarlılığını etkileyebilir.
• Bazı bireyler, benzer yaşam tarzına sahip olsalar bile doğal olarak daha yüksek veya düşük testosteron seviyelerine sahip olabilirler.

Çevresel Faktörler

• Endokrin Bozucular (Plastikler, Pestisitler, BPA): Hormon seviyelerini olumsuz etkileyebilir.
• Kirlilik ve Toksinler: Ağır metaller ve çevresel kirleticiler hormonal dengeyi bozabilir.

Günün Zamanı

• Testosteron seviyeleri sabah saatlerinde en yüksek olup gün boyunca azalır.
• Bu nedenle doğru bir değerlendirme için kan testi genellikle sabah saat 07:00-10:00 arasında yapılmalıdır.

Hangisi daha önemli: toplam testosteron mu, serbest testosteron mu?

Her ikisi de önemlidir ancak klinik duruma bağlı olarak farklı anlamlar taşırlar.

Toplam Testosteron: Genel Ölçüm

• Kanda bulunan tüm testosteronu, yani bağlı (inaktif) ve serbest (aktif) formları içerir.
• Testosteron eksikliği veya fazlalığını genel olarak taramak için kullanılır.
• Ancak, SHBG seviyeleri anormal olduğunda biyolojik aktiviteyi tam olarak yansıtmayabilir.

Serbest Testosteron: Aktif Form

• Bağlı olmayan ve biyolojik olarak aktif testosteronu temsil eder.
• Kas gelişimi, libido, enerji ve ruh hali üzerinde doğrudan etkili olur.
• Özellikle total testosteron seviyesi normal ancak belirtiler varsa (örneğin yaşlı bireylerde veya SHBG seviyeleri yüksek olan kişilerde) daha önemli olabilir.
• Andropoz, infertilite ve metabolik bozukluklar gibi durumlar için daha iyi bir göstergedir.

Hangisi Daha Önemlidir?

• Genel testosteron değerlendirmesi için → Toplam Testosteron
• Yorgunluk, düşük libido veya kas kaybı gibi belirtileri değerlendirmek için → Serbest Testosteron
• Yaşlı erkeklerde (SHBG yaşla arttığı için) → Serbest Testosteron
• Hormon tedavisi takibi için → Her ikisi de ölçülmelidir

Toplam / serbest testosteron eksikliği ne zaman tedavi edilmelidir?

Hem laboratuvar test sonuçları hem de klinik belirtiler, testosteron seviyelerinin yaşam kalitesini etkileyen bir eksiklik veya dengesizliği gösterdiğinde tedavi düşünülmelidir.

Şu durumlarda toplam ve serbest testosteron seviyelerindeki bozulmalar tedavi edilmelidir:

• Belirtiler Mevcutsa:
  • Düşük libido, yorgunluk, depresyon, kas kaybı veya infertilite gibi semptomlar varsa ve testosteron seviyeleri sürekli düşükse tedavi düşünülebilir.
• Düşük Testosteron Seviyeleri Onaylandıysa:
  • Düşük Toplam Testosteron: Genellikle tarama testi olarak kullanılır. Klinik olarak kabul edilen eşik değerin altında (genellikle erkeklerde 300 ng/dL civarında) olması ek değerlendirme gerektirir.
  • Düşük Serbest Testosteron: Toplam testosteron sınırda olsa bile, düşük serbest testosteron semptomlara neden olabilir ve özellikle yaşlı erkeklerde tedavi gerekebilir.
• Altta Yatan Nedenler Tespit Edildiğinde:
  • Tedaviye başlamadan önce hipogonadizm, metabolik bozukluklar veya tiroid fonksiyon bozuklukları gibi altta yatan durumların tanımlanması ve yönetilmesi önemlidir.
• Bireysel Yaklaşım:
  • Yaş, genel sağlık durumu ve eşlik eden hastalıklar gibi faktörler göz önünde bulundurularak kişiye özel tedavi uygulanmalıdır.
  • Hipogonadizmi kesin olarak tanımlanmış ve belirgin semptomları olan erkeklerde testosteron replasman tedavisi (TRT) düşünülebilir.
• Takip ve İzleme:
  • Tedavi başlandıktan sonra toplam ve serbest testosteron seviyeleri düzenli olarak izlenmeli ve doz ayarlamaları gerektiğinde yapılmalıdır.

Özet

Toplam testosteron, kandaki tüm testosteronu ölçerken, serbest testosteron biyolojik olarak aktif olan kısmıdır. Her ikisini birlikte değerlendirmek, hormonal sağlığın daha net bir şekilde anlaşılmasını sağlar. Bu da hipogonadizm gibi durumların doğru teşhis edilmesine ve uygun tedavi kararlarının verilmesine yardımcı olur.

Prof. Dr. Emin ÖZBEK
Ürolog
İstanbul – TÜRKİYE