Prostat spesifik antijen (PSA), prostat tarafından salgılanan ve prostat kanserinin tanısında yaygın olarak kullanılan bir kan testidir. İlk kez 1980 yılında kanda ölçülmüştür. Günümüzde prostat kanserinin tanı ve tedavisinin takibinde kullanılan önemli bir tümör markırıdır. Bu makalede PSA hakkında genel bilgi vereceğim.

Prostat spesifik antijen (PSA) nedir?

PSA, prostat içindeki epitel hücrelerinden salgılanan bir glikoproteindir. PSA’nın molekül ağırlığı 34 000 dalton, yarılanma ömrü 3.15 gündür. PSA, yalnızca kanser hücreleri tarafından değil, ayni zamanda hem kanserli hem de normal hücreler tarafından üretilir. 1986 yılında Amerika’da prostat kannseri olan hastalarda hastalığın takibinde kullanılmaya başlanmıştır. 1980’li yıllardan beri prostat hastalıklarının, özellikle prostat kanserinin tanı ve takibinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

PSA, normalde seminal sıvıda (meni sıvısı) kandan daha yüksek oranda bulunur ve seminal sıvının yumuşak kıvamda olmasından (likefaksiyon) sorumludur. Kan prostat bariyeri denen koruyucu bir tabaka sayesinde kana az miktarda geçer. Kan prostat bariyerinin bozulduğu prostat bariyerinin bozulduğu (prostat kanseri gibi) durumlarda  PSA kana daha yüksek miktarlarda karışır.

PSA testi niçin yapılır?

PSA testi, iyi huylu prostat büyümesi ile prostat kanserinin ayırımında kullanılır. Bunun dışında PSA testinin klinikte kullanıldığı diğer alanlar şunlardır;

• Prostat kanseri tanısında
• Prostat kanseri taramasında tarama testi olarak kullanılır
• Tedaviye cevabın değerlendirilmesinde
• Hastalığın nüksünün takibinde

PSA ‘nın türevleri nelerdir?

PSA’nın bazı alt grupları (türevleri) vardır. Bunların her birinin değişik kullanım alanları vardır. Sıklıkla kullanılan PSA türevleri şunlardır;

• Total PSA: Prostat kanseri şüphesi olanlarda kanda ilk bakılacak testlerden birisidir.
• Bağlı PSA: Prostat epitel hücrelerinden salgılanarak kana geçen PSA proteinimnin %65-95 gibi büyük bir kısmı proteinlere bağlanır. PSA en çok alfa 1- anichymotrypsin (ACT) ve alfa2-macroglobulin (A2M) denen iki proteine bağlı halde bulunur.
• Serbest PSA (free PSA, fPSA): Dolaşıma geçen PSA seviyelerinin %5-35 gibi düşük bir miktarı her hangi bir proteine bağlanmadan serbest halde bulunur. Bu şekilde serbest halde bulunan PSA “serbest PSA” olarak bilinir.
• Serbest PSA/total PSA oranı: Prostat kanseri olan hastalarda f PSA düzeyleri düşer. Eğer %f PSA oranı %10 ise bu hastalarda %56, eğer %25 ise hastaların %8’inde prostat kanseri yakalama oranı var demektir.
• PSA dansitesi: Kan PSA seviyesinin prostat volümüne bölünmesi ile hesaplanır. Prostat ağırlığı arttıkça PSA yapımı da artar ve kanda PSA seviyesi yüksek bulunur. Bu durumlarda prostat kanseri ile iyi huylu prostat büyümesini (PSA) ayırmak için prostat dansitesine bakılır.
• Pro -PSA: Pro PSA, PSA’nın aktif olmayan şekillerini ifade eder. Prostat kanserini belirlemede daha önemli bir testtir.
• Prostate Health Index (PHI): PSA değerleri 4-10 ng/ml ve muayenede kanser bulgusu olmayan hastalarda biyopsi sonucunda prostat kanseri olma oranını tahminde kullanılır. PHI hesaplamasında üç farklı PSA markırı (PSA, serbest PSA ve p2PSA) kullanılır.
• PSA velocity (PSA artış hızı): PSA yılda ortalama 0.05ng/ml normal olarak bir artış gösterir. Kanserli hastalarda bu artış daha fazladır.
• PSA doubling time: PSA seviyesinin belli zamanda iki katına çıkmasını ifade eder. Bu süre hızlı ilerleyen kanserlerde daha kısadır.
• PSA dansitesi: PSA hem normal prostat hem de kanserli prostattan salgılanır. Prostat kanserinde normal prostata göre daha yüksek oranda PS yapılır. PSA dansitesi prostatın büyüklüğüne bağlı olarak yapılan PSA miktarını yansıtır. PSA düzeyi 4-10 ng/ml arasında ve PSA dansitesi 0,08 ng/ml – 0,15 ng/ml ise prostat biyopsisi yapılmalıdır.
• 4Kcsore test: Burada 4 farklı PSA formuna bakılır: total PSA, serbest PSA, intakt PSA ve human kallikrein 2.
• İdrar markırları: PCA3 (prostat kanser antijeni 3) m RNA ve TMRSS2-ERG gene fusion prostat kanseri tanısında idrarda bakılan testlerdir.

PSA testi nasıl bakılır?

PSA, testi kol veninden alınan kanda ölçülür. Bunun için açlık veya tokluk önemli değildir. Günün her hangi bir saatinde hastadan kan alınarak PSA testi yapılabilir.

Normal PSA değerleri ne kadar olmalıdır?

PSA’nın normal değerlerini söylemek zordur. Net bir değeri yoktur. Yükselmesi prostat kanserini gösterir. Klasik olarak PSA 4.0 ng/ml üzerinde ise prostat kanseri olma ihtimali yüsksek ve biyopsi alınması gerekir diye düşünülürdü. Günümüzde ailede prostat kanseri olması, hastanın yaşı ve ırkı gibi durumlar göz önüne alınarak bu seviyenin altında da prostat kanseri olabileceğinden dikkatli olunmalıdır. Sadece PSA değerlerine göre hastaları değerlendirmek doğru değildir. Biz haslarımızdan ayrıntılı bir anamnez alıyoruz ve ayrıca mutlaka parmakla prostat muayenesi yapıyoruz.

Yaşa göre PSA değerleri

PSA değerleri yaşla birlikte yükselmektedir. PSA ölçümlerinin bu değerler içerisinde olması kanser olmadığı anlamına gelmez. Mutlaka prostat muyanesi de yapılmalıdır. Belli yaş aralıklarına göre PSA değerleri şu şekildedir;

• 40-49 yaş arası 0- 2,5 ng/ml
• 50-59 yaş arası 0-3,5 ng/ml
• 60-69 yaş arası 0-4,5 ng/ml
• 70 yaş ve üzeri 0-6,5 ng/ml

PSA testi yaptırmadan önce nelere dikkat edilmelidir?

Kanser olmadığı halde PSA değerleri normal insanlarda da yüksek çıkabilir. Bu nedenle PSA testi yapılmadan şu hususlara dikkat edilmelidir;

• Bisiklet kullanmak, ata binmek
• Sisitoskopik girişimler
• Prostat masajı
• Cinsel ilişkiden en az 48 saat sonra alınmalı
• Ağır bir egzersizden en az 48 saat sonra alınmalı
• Üriner enfeksiyon varsa tedavi edildikten sonra alınmalı
• Prostat biyopsisi yapılmışsa 6 hafta sonra alınmalı

PSA testinin avantajları nelerdir?

Prostat kanseri olan hastalarda PSA testinin bazı avantajları vardır. Bunlar:

• Prostat kanserinin daha erken evrede yakalanmasını sağlar
• Prostat kanseri tedavisinin takibinde kullanılır
• Nükslerin takibine yardımcı olur

PSA testine ne zaman bakılmalı?

Her yaştaki erkeklere PSA testine gerek yoktur. Amerikan Kanser Derneği ve Amerikan üroloji Derneği PSA taraması için bazı kriterler önermektedir.

• 40 yaş altında prostat kanseri taramasına gerek yoktur
• Eğer kanser riski yüksekse 40-45 yaş arası bakılır
• Eğer orta derecede yüksek prostat kanseri riski varsa 50 yaş hastalarda bakılır
• 40-54 yaş arası erkeklerde yüksek kanser riski varsa tarama yapılmalıdır
• 55-69 yaş arası Ürolog gerek görürse tarama yapılır
• 70 yaş ve üzeri veya 10-15 yıllık yaşam süresi beklenmeyen erkeklerde taramaya gerek yoktur
• 55-69 yaş arası prostat kanseri riski olanlarda PSA testi yapılmalıdır

PSA’yı düşüren ilaçlar

Prostat kanserinde önemli bir tümör markırı (belirteç) olan PSA bazı ilaçlar tarafından etkilenir. PSA ölçümü istenen hastalara mutlaka bu ilaçları kullanıp kullanmadıkları sorulmalıdır. Kan PSA seviyesini düşüren ilaçlar şunlardır;

• 5- alfa redüktaz inhibitörleri: Finasteride (Proscar) ( 5-alpha-reductase) ve Dutasteride (Avodart)
• Bitkisel ilaçlar: Destek amaçlı bitkisel bazı ürünlerin alınması PSA seviyesini düşürebilir.
• Diğer bazı ilaçlar: Uzun süreli Aspirin, statin (kolesterol düşüren ilaçlar), tiazid grubu diüretikler PSA’yı düşürebilir.

İyi huylu prostat büyümesi için kullanılan ilaçlar PSA’yı düşürür mü?

İyi huylu prostat büyümesi (BPH) tedavisinde en çok kullanılan ilaçlar alfa bloker grubu ilaçlardır. Bu ilaçların prostat büyüklüğü ve PSA üzerine hiçbir etkileri yoktur, PSA değerlerini düşürmez. BPH tedavisinde kullanılan 5- alfa redüktaz inhibitörleri  Finasteride (Proscar) ve Dutasteride (Avodart) testosteronu düşürdüğü için prostatı küçültür, PSA değerlerini azaltır.

PSA yüksekse ne yapmalı?

Kan testinde PSA yüksek ise bu mutlaka prostat kanseri var demek değildir. PSA seviyesini yükselten diğer nedenler de araştırılmalıdır. PSA yüksek olan hastalarda mutlaka prostat muayenesi yapılmalı, multi parametrik prostat MR (MP-MR) istenmeli ve sonuca göre biyopsi alınmalıdır. Özet olarak PSA yüksek olan hastalarda izlenecek yol;

• Rektal muayene
• MP-MR
• Biyopsi

Prostat kanseri riski kimlerde yüksektir?

Prostat kanseri görülme oranı yaşla artar. Her hasta prostat kanseri gelişmesi yönünden ayni riske sahip değildir. Prostat kanseri riski yüksek olan kişiler şunlardır;

• Ailede prostat kanseri olanlar
• Siyah ırkta daha yüksektir
• Obezlerde risk daha yüksektir
• 50 yaş ve üzeri erkekler
• Prostat kanserine yatkınlığı artıran bazı genetik değişiklikler varsa

PSA yüksekliği kesin kanser olduğunu gösterir mi?

PSA yüksekliği kanser ihtimalini artırır, ama her yükseklik kanser anlamına gelmez. PSA seviyelerine göre prostat kanseri olma ihtimalini şu şekilde özetleyebiliriz.

• PSA 4 ng/mL altında ise: Prostat kanserim olma şansı %15
• PSA 4-10 ng/mL arasında ise: Prostat kanserim olma şansı %25
• PSA 10 ng/mL ve üzerinde ise: Prostat kanserim olma şansı %50’nin üzerinde

PSA’yı yükselten nedenler nelerdir?

PSA testi değerlendirilirken mutlaka hastaların ayrıntılı olarak sorgulanması gerekir. Prostat kanseri dışında PSA değerlerinin yükselten hastalıklar veya durumlar şunlardır;

• Prostatit (prostat iltihabı)
• Prostat hacminin çok büyük olması
• İdrar yolu enfeksiyonu
• İleri yaş
• Üretral sonda takılması
• Üretroskopi/sistoskopi
• Ejakülasyon (cinsel ilişki)
• Prostat masajı
• Prostat biyopsisi
• Bazı ilaçlar (testosteron alımı)
• İdrar retansiyonu (glob vezika, idrar yapamama)
• Uzun süreli bisiklet kullanma

PSA yüksekliğinin prostatit veya kansere bağlı olduğu nasıl anlaşılır?

PSA yüksekliğinin prostatit (prostat iltihabı) veya prostat kanserine bağlı olduğunu anlamak sadece PSA değerleriyle mümkün değildir. PSA yüksekse hastanın mutlaka bir ürolojik muayenesinin yapılması, prostat kanseri riski olup olmadığının araştırılması ve multiparametrik prostat MR’ı çekilmesi gerekir. MR sonucunda prostat kanseri şüphesi varsa prostat biyopsisi alınarak kesin tanı koyabilmek mümkündür.

PSA yüksek olan hastalarda nasıl prostat biyopsisi yapılmalıdır?

PSA yünsek olan hastalarda biyopsi ile kesin tanı konur. Yüksekliğin kansere veya prostatite bağlı olduğu biyopsi ile net olarak ortaya konur. Prostat biyopsisi eskiden transrektal ultrasonografi ile ile yapılmakta idi. Günümüzde “füzyon biyopsi” yöntemi ile yapılmaktadır. Füzyon biyopside direk şüpheli alandan biyopsi alındığı için kanser yakalama oranı çok yüksektir.

PSA yüksekliğinin bir belirtisi var mıdır?

PSA yüksekliğinin özel her hangi bir belirtisi yoktur. Ama yüksek PSA sonucu olan hastalarda genellikle prostat ile ilgili rahatsızlıklar vardır.

Düzenli olarak PSA hangi durumlarda bakılmalıdır?

PSA hem prostat kanserinin tanısında ve hem de tedavisinin takibinde kullanılan önemli bir kanser markırıdır. Şu durumlarda düzenli aralıklarla serum PSA seviyelerine düzenli aralıklarla bakılmalıdır;

• Daha önceden prostat kanseri tanısı konmuş ve aktif gözlemde olan hastalar
• Prostat kanseri nedeniyle ameliyat olan hastalar
• Prostat kanseri nedeniyle radyotarepi alan hastalar
• İlaç tedavisi/kemoterapi alan hastalar
• Testosteron tedavisi alan 50 yaş üstü hastalar

PSA seviyesine göre prostat kanseri risk sınıflandırılması

Kan PSA ölçümleri prostat kanseri olan hastalarda risk değerlendirmesi amacıyla da kullanılır. PSA değerleri, prostat kanserinin derecesi (Gleason grade) ve evresine göre kanseri üç risk grubuna ayırabilmek mümkündür;

• Düşük riskli prostat kanseri: PSA < 10, Gleason skoru ≤ 6, ve evre ≤ T2arostat
• Yüksek riskli prostat kanseri: PSA 10-20, Gleason skoru 7, veya evre T2b/c
• Yüksek riskli prostat kanseri: PSA > 20, Gleason skoru ≥ 8, veya evre ≥ T3

PSA testi ne sıklıkla yapılmalıdır?

Prostat kanseri olmayan erkeklerde PSA ölçümü gereksiz olarak çok sık aralıklarla yapılmaktadır. Oysa sık aralıklarla bu testin yapılması çok doğru değildir. PSA testinin sonucuna göre hastalarda ölçüm tekrarlanır. PSA seviyesi 2,5 ng/ml ve altında olan erkeklerin 2 yılda bir, 2,5 ng/ml ve üzerinde olanların yılda bir kez PSA ölçümü yaptırması gerekir.

Antibiyotik kullanımı PSA seviyesini düşürür mü?

PSA yüksekliğinin nedenlerinden birisi de prostat enfeksiyonudur (prostatit). 2 haftadan uzun süreli prostatite etkili uygun antibiyotik kullanımı ile PSA seviyeleri düşer. Ancak her PSA yüksek olan hastaya antibiyotik başlamak doğru değildir. Mutlaka bir Üroloji uzmanı hastayı değerlendirmelidir. Antibiyotik tedavisi ile PSA ‘yı düşürmeye çalışma, eğer hastada prostat kanseri varsa kanser tanısını geciktirir ve hastanın zaman kaybetmesine ve hastalığın ilerlemesine neden olur.

PSA yüksekliğinin tedavisi nasıl yapılır?

PSA yüksekliği bir hastalık değildir. PSA yüksekse özellikle prostat kanseri olmak üzere bazı hastalıklar düşünülmelidir. PSA değerleri yüksek olan hastalar mutlaka Ürolog tarafından değerlendirilmeli, prostat muayenesi yapılmalı, gerekli tetkikler yapılıp neden ortaya çıkartıldıktan sonra hastalığa yönelik etkin tedavi planlanmalıdır.

Özet olarak; PSA testi, prostat kansrinin tanı ve tedavi sonrası takibinde kullanılan önemli bir tümör markırıdır. Sadece kanserden değil, normal prostattan da PSA üretilir. PSA yüksekliği yaşlı erkeklerde prostat kanserini düşündürür, ancak kesin tanı muayene, multi parametrik prostat MR ve biyopsi ile konur. Prostat kanseri dışında PSA’yı yükselten durumlar da vardır. Prostat enfeksiyonu (prostatit) varsa uygun antibiyotik tedavisi yapılır.

Prof. Dr. Emin ÖZBEK

Üroloji Uzmanı

İstanbul- TÜRKİYE